Περιοδικό
Εντευκτήριο
τεύχος 67 (Δεκ 2004)
Το Νοέμβριο του 2004 συμπληρώθηκαν πέντε χρόνια από το θάνατο του Νίκου Μπακόλα, ενός από τους σπουδαιότερους πεζογράφους της μεταπολεμικής μας λογοτεχνίας. Το περιοδικό Εντευκτήριο, για να τιμήσει την επέτειο του θανάτου του, δημοσιεύει, στο τεύχος που μόλις κυκλοφόρησε, πολυσέλιδο αφιέρωμα στο έργο του. Το αφιέρωμα επιμελήθηκαν η Βενετία Αποστολίδου και ο Παναγιώτης Σ. Πίστας. Στο τεύχος περιλαμβάνεται και ένθετο cd, στο οποίο ο Νίκος Μπακόλας διαβάζει κείμενά του και μιλά για το έργο του.
Το αφιέρωμα περιλαμβάνει ένα ανέκδοτο κείμενο του συγγραφέα και δώδεκα άρθρα. Βασική επιδίωξή του ήταν να δώσει την ευκαιρία σε νεότερους μελετητές να προσεγγίσουν το έργο του με νέα εργαλεία και να το εντάξουν στα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα. Ταυτόχρονα, το αφιέρωμα περιλαμβάνει κείμενα ομοτέχνων και μελετητών που έχουν μια μακροχρόνια και πολύπλευρη σχέση με τον συγγραφέα και καταθέτουν, εκ νέου, το απόσταγμα των διαδοχικών αναγνώσεών τους. Τα άρθρα δημοσιεύονται με την εξής σειρά: προηγούνται όσα αναφέρονται σε γενικά θέματα του έργου του και έπονται εκείνα που ασχολούνται με κάποιο συγκεκριμένο βιβλίο του, τοποθετημένα κατά σειρά έκδοσης των βιβλίων. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι περισσότεροι μελετητές επέλεξαν να ασχοληθούν με τα τελευταία βιβλία του Μπακόλα, για τα οποία υπήρχε και μικρότερη σχετική βιβλιογραφία.
Προτάσσεται λοιπόν ένα ανέκδοτο κείμενο του συγγραφέα με τίτλο «Υποσημειώσεις» στο οποίο καταγράφονται αναμνήσεις άμεσων και έμμεσων βιωμάτων του, από την Κατοχή έως τα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια. Οι περισσότερες καταγραφές σχετίζονται με γεγονότα και συμβαίνοντα στο μυθιστόρημα Η μεγάλη πλατεία και φωτίζουν τη γένεσή του.
Ο
Πρόδρομος Μάρκογλου «Περιδιαβάζοντας
στα βιβλία του Νίκου Μπακόλα» εντοπίζει
κάποια χαρακτηριστικά του έργου του
όπως οι ιστορικοί χρόνοι που
προτιμώνται, ο τόπος, οι ατομικοί και
κοινωνικοί αγώνες ενώ ο Τάσος Καλούτσας
ανιχνεύει «Επανερχόμενα θέματα στην
πεζογραφία του Ν. Μπακόλα» όπως οι
οικογενειακές σχέσεις, ο έρωτας και ο
θάνατος σε όλες τις μορφές τους, το
μαγικό στοιχείο και η έκπτωση των αξιών. [http://genesis.ee.auth.gr/dimakis/Enteykt/67/Enteykt67.htm]
Ο Τριαντάφυλλος Κοτόπουλος εστιάζει το
ενδιαφέρον του σε ένα πιο ειδικό μοτίβο
που επανέρχεται στο έργο του Μπακόλα,
στο «Ρόλο της βροχής» και αναλύει τη
μεταλλαγή του από φυσικό στοιχείο που
προσδίδει μια ορισμένη ατμόσφαιρα στην
πεζογραφία του, σε πολυδύναμο σύμβολο.
Ο Γ. Δ. Παγανός ψηλαφεί τις σχέσεις του
έργου του Μπακόλα με τον William Faulkner, έναν
συγγραφέα που αγάπησε και μετέφρασε,
κυρίως στο επίπεδο της χρήσης
παράλληλων αφηγηματικών μεθόδων και
τρόπων.
Η ενότητα των άρθρων που αναφέρονται σε
συγκεκριμένα βιβλία του Μπακόλα ξεκινά
με το μελέτημα της Μαρίτας Παπαρούση «Σε
αναζήτηση της χαμένης ενότητας: Η τέχνης
της αφήγησης από τον Κήπο των πριγκίπων
έως τη Μεγάλη πλατεία»
όπου εξετάζεται η εξέλιξη των
αφηγηματικών τεχνικών του στα δύο αυτά
βιβλία – ορόσημα.
Αγγέλα Καστρινάκη - «Σημειώσεις
αναγνώστριας για τη Μεγάλη πλατεία»
Η Αγγέλα Καστρινάκη με τη βοήθεια
εικόνων και στιγμιοτύπων από το βιβλίο,
δείχνει πώς ο Μπακόλας ανατρέπει
στερεότυπα για τους Γερμανούς, τους
Εβραίους, τους αριστερούς αγωνιστές.
Η Φιλοθέη Κολίτση επικεντρώνει την
προσοχή της στην «Καταπάτηση και το
είδωλο της γραφής» και εξετάζει πώς οι
αφηγηματικές τεχνικές του βιβλίου
αναδεικνύουν έναν περίπλοκο
προβληματισμό γύρω από τη γραφή.
Ο Χριστόφορος Μηλιώνης και η Εφη Πέτκου
ασχολούνται με την Ατέλειωτη γραφή του
αίματος. Ο πρώτος παρουσιάζει και
αξιολογεί συνολικά το μυθιστόρημα ενώ η
δεύτερη αναλύει τους τρόπους με τους
οποίους «Νήματα μύθων και ονείρων»
διεισδύουν στο πλέγμα της κύριας
αφήγησης, όχι για να την διανθίσουν, αλλά
για να αναδείξουν το δράμα της
ανθρώπινης ύπαρξης.
Ο Γιάννης Παπαθεοδώρου ασχολείται με το
τελευταίο μυθιστόρημα του Μπακόλα, το
αινιγματικό Μπέσα για μπέσα ή ο άλλος
Φώτης. Στο κείμενό του με τίτλο «Ο
ληστής στον καθρέφτη: Η ¨μπέσα¨ και ο ¨άλλος
Φώτης¨» θέτει το ερώτημα «τι σημαίνει
άραγε αυτή η επιστροφή των ληστών
παραμονές του 21ου αιώνα» και επιχειρεί
να το απαντήσει εξετάζοντας τις
λειτουργίες του είδους του ληστρικού
μυθιστορήματος και τη σύγκρουση των
αξιακών συστημάτων που κυριαρχούν στο
μυθιστόρημα.
Το
αφιέρωμα τελειώνει με δύο κείμενα που
ολοκληρώνουν τη συγγραφική φυσιογνωμία
του Μπακόλα.
Ο Περικλής Σφυρίδης μας ξεναγεί στα
διηγήματα του -κατεξοχήν
μυθιστοριογράφου - Μπακόλα.
O Δημήτρης Κόκορης, με αφορμή ένα
βιβλιοκριτικό κείμενο του συγγραφέα,
μας θυμίζει τη δραστηριότητά του ως
κριτικού θεάτρου αλλά και βιβλίου και
εντοπίζει ορισμένα χαρακτηριστικά του
κριτικού του πνεύματος.
Μνημονεύοντας τον Νίκο Μπακόλα
Μία
πενταετία συμπληρώθηκε στο τέλος του χρόνου που μας πέρασε από το θάνατο του
Νίκου
Μπακόλα, ενός από τους πλέον ιδιότυπους, αλλά και από τους πιο
χαρακτηριστικούς πεζογράφους
της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Από το «Μην
κλαις αγαπημένη» (1958), τον «Κήπο των πριγκίπων» (1966), τα «Εμβατήρια»
(1972), το «Ύπνος θάνατος» (1974) και τη «Μυθολογία» (1977) μέχρι τη «Μεγάλη
πλατεία» (1987), την «Καταπάτηση» (1990), την «Κεφαλή» (1994), το «Ταξίδι
που πληγώνει» (1995), την «Ατέλειωτη γραφή του αίματος» (1997) και το «Μπέσα
για μπέσα ή Ο άλλος Φώτης» (1998), ο Μπακόλας διέγραψε μια πορεία η οποία
μπορεί να συνοψιστεί σε δύο κεντρικά κεφάλαια. Κεφάλαιο πρώτο, η έντονη
εμπλοκή τού συγγραφέα με την κοινωνική και την πολιτική ιστορία της εποχής
και του τόπου του σε άρρηκτο, ωστόσο, συνδυασμό με την επιμονή του στο
σχηματισμό και στο πλάσιμο καθαρά ατομικών και εσωτερικών καταστάσεων, που
εμφανίζονται στο έργο του με τη μορφή της ελλειπτικής (από σκοπού
ασυντόνιστης) αφήγησης, αλλά και του ονειρικού ή του μνημονικού θραύσματος.
Δεύτερο κεφάλαιο, η διά βίου αφοσίωσή του στην εξερεύνηση των τεχνικών
δυνατοτήτων και δεξιοτήτων της λογοτεχνίας, η ανυποχώρητη θέλησή του να
αναζητεί συνεχώς καινούρια εκφραστικά μέσα και σχήματα για τη δουλειά του.
Και τα δύο κεφάλαια καλύπτονται διεξοδικά στο πρώτο συστηματικό αφιέρωμα που
κυκλοφορεί μετά το θάνατο του Μπακόλα. Ξεφυλλίζω το νέο τεύχος του
περιοδικού «Εντευκτήριο», όπου ο Παναγιώτης Πίστας και η Βενετία Αποστολίδου
παρουσιάζουν ένα πλήθος κριτικών μελετημάτων για την πεζογραφική και την
κριτική πορεία του συγγραφέα -και δεν μπορώ παρά να ξεκινήσω από τις
νεότερες γενιές, τις οποίες εύλογα προκαλούν οι μορφολογικές ανησυχίες ενός
φύσει και θέσει πολυκύμαντου, πολυεστιακού και πολυεπίπεδου αφηγηματικού
έργου. Πολλά είναι εδώ τα θέματα που ανοίγουν μιαν εξόχως ερεθιστική
συζήτηση γύρω από την πεζογραφική τέχνη του Μπακόλα: ο Τριαντάφυλλος
Κωτόπουλος εξετάζει το ρόλο τού σταθερά επανερχόμενου μοτίβου της βροχής, η
Μαρίτα Παπαρούση μελετά τις πολύπλοκες (ένα κυριολεκτικά δαιδαλώδες τοπίο)
αφηγηματικές τεχνικές, η Φιλοθέη Κολίτση ενδιαφέρεται για την ανάδειξη του
καλλιτέχνη ως λογοτεχνικού ήρωα (κατ' εξοχήν στοιχείο του μοντερνισμού), η
Εφη Πέτκου αναπτύσσει τη μέθοδο μέσω της οποίας συνδέονται ο μύθος και το
όνειρο σε μια κατά βάση ρεαλιστική αφήγηση και ο Γιάννης Παπαθεοδώρου
παρακολουθεί τη γέννηση και τη διαμόρφωση του ειρωνικού - αποδομητικού
διαλόγου με λογοτεχνικά είδη, όπως το ληστρικό μυθιστόρημα.
Ποικίλα (μορφολογικά, αλλά και θεματικά) είναι τα ζητήματα που θίγουν και οι
άλλοι συνεργάτες τού αφιερώματος. Ο Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου, ο Τάσος
Καλούτσας, η Αγγέλα Καστρινάκη και ο Περικλής Σφυρίδης περιδιαβάζουν
ελεύθερα σε διάφορες στιγμές της πεζογραφίας τού Μπακόλα, ο Χριστόφορος
Μηλιώνης αναφέρεται στην «Ατέλειωτη γραφή του αίματος», ο Γ.Δ. Παγανός
εντοπίζει τη διακειμενική του συνάντηση με τον Φόκνερ και ο Δημήτρης Κόκορης
σχολιάζει τις κριτικές και τις δοκιμιογραφικές του επιδόσεις.
Last but not least, το κείμενο με το οποίο ανοίγει
το αφιέρωμα: οι ανέκδοτες σημειώσεις του Νίκου Μπακόλα για τη «Μεγάλη
πλατεία», γραμμένες στο τέλος της δεκαετίας του '70, που δείχνουν ολοζώντανο
το υλικό που είχε προσυγκεντρωθεί στο εργαστήριό του. Όπως παρατηρούν
εισαγωγικά οι επιμελητές, το κείμενο αυτό αποτελεί μέρος ενός πολύ
μεγαλύτερου συνόλου, που φιλοξενείται σε δέκα μικρά αυτοσχέδια (από
δημοσιογραφικό χαρτί) τετράδια. Μακάρι κάποια στιγμή να έρθουν όλα τα
περιεχόμενά τους στο φως: θα έχουν σίγουρα πολλά και ουσιαστικά να μας πουν.
ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/02/2005
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ